برای طراحی و تجهیز سالن پرورش قارچ باید تمام عوامل محیطی و بهداشتی را تحت کنترل داشته باشیم؛ به همین منظور تجهیزاتی باید فراهم شود که در ادامه نام برده و با توضیح فرایند پرورش قارچ، هر یک را معرفی می‌کنیم:
- محیط رشد کاملاً عایق و درزگیری شده
- طراحی و چیدمان تأسیسات بر اساس مراحل مختلف رشد قارچ
- تجهیزات پاکسازی بستر کشت و ابزارها
- تجهیزات و پانل‌های تهویه هوا
- سیستم‌های گرمایش و سرمایش
- حسگرها و کنترلرهای هوشمند محیطی
- نورپردازی سفارشی متناسب با نیاز گیاه
- رطوبت‌سازها و تجهیزات مه‌پاشی
فرآیند پرورش قارچ
برای معرفی و پیاده سازی تاسیسات گلخانه پرورش قارچ لازم است مراحل اصلی کشت قارچ را بدانیم. این فرایند 4 مرحله اصلی تلقیح، انکوباسیون (رشد میسلیوم)، باردهی و برداشت دارد.
تلقیح (Inoculation)
تلقیح نقطه‌ی آغاز چرخه‌ی تولید قارچ و البته تعیین کننده‌ی کیفیت کل محصول نهایی است. در این مرحله میسلیوم (بخش زایشی و رشته‌ای قارچ) که نقش بذر را دارد، در بستر رشد قرار می‌دهند تا فرایند کلونیزه شدن آغاز شود.
عمل تلقیح معمولا در فضایی به نام Clean Room (اتاقی با شرایط بهداشتی بالا و جریان هوای فیلترشده) انجام می‌شود. در این فرایند اسپان با نسبت مشخصی با بستر اصلی (کاه، خاک اره، تراشه چوب و …) به شکل یکنواخت مخلوط می‌شود. بعد از تلقیح، بسترها در ظروف یا بسته‌های مخصوص بسته بندی می‌شوند تا آماه‌ی ورود به مرحله‌ی بعد شوند.
نکته: هر چه عمل تلقیح با اسپان سالم، تازه و در شرایط استریل‌تر انجام شود، سرعت رشد میسلیوم بالاتر است و خطر آلودگی بد حد چشمگیری کاهش می‌یابد.
انکوباسیون (Incubation)
بعد از تلقیح، بسترهای آماده در محیطی با نور، دما و رطوبت کنترل شده نگهداری می‌شوند تا میسلیوم بتواند کاملا در تمام بستر رشد کند و آن را کلونیزه کند. زمان انجام این مرحله میانگین 4 هفته است ولی در بعضی از گونه‌های قارچ تا 12 هفته نیز ادامه پیدا می‌کند. در این هفته‌ها، شرایط آب و هوایی گلخانه اهمیت حیاتی دارد، زیرا هر تغییر ناگهانی می‌ـواند روند رشد میسلیوم را مختل یا کاملا متوقف کند.
باردهی (Fruiting)
بعد از اتمام مرحله انکوباسیون، بسترها باید به اتاق باردهی منتقل شوند. شرایط فیزیکی و آب وهوایی اتاق باردهی برای تشکیل اندام بارده قارچ تنظیم می‌شود.
در این مرحله، تجهیزات کنترل دما، رطوبت، تهویه و نوردهی با دقت بالا تنظیم می‌شوند تا شرایط مناسب برای تشکیل جوانه‌های اولیه قارچ (pins) فراهم شود.
تولیدکنندگانی که هدف آنها صرفا تولید و برداشت میسلیوم باشد (نخواهند به میوه‌ی قارچ برسند) این مرحله را حذف می‌کنند.
برداشت و فرآوری (Harvesting | Processing)
در مرحله‌ی آخر، قارچ‌ها در اندازه و کیفیت مطلوبی برداشت می‌شوند. این محصولات را با توجه به بازار هدف بسته بندی، خشک و یا فرآوری می‌شوند تا ماندگاری بالاتری داشته باشند.
طراحی و فناوری‌های مهم در ساخت گلخانه پرورش قارچ
در مراحل اولیه (تلقیح و انکوباسیون)، طراحی گلخانه و انتخاب تجهیزات با کیفیت بالا، نقش مهمی در تولید محصولی با کیفیت بالا دارد.
اهمیت محیط استریل و کنترل آب و هوای گلخانه در مرحله تلقیح
در مرحله تلقیح، ایجاد Clean Room بسیار ضروری است تا شرایط استریل حفظ و احتمال آلودگی به حداقل مقدار ممکن برسد. برای تحقق این هدف باید محیطی با فشارهوای بیشتر از فشار هوای بیرون (Positive Pressure) طراحی شود تا هوای فیلترشده از داخل به بیرون جریان داشته باشد تا مانع ورود ذرات آلوده به فضای استریل شود.
در کنار این سیستم استریل، کنترل دقیق دما و رطوبت اهمیت بالایی دارد.حسگرها و آلارم‌های هشداردهنده باید مدام شرایط محیط را بررسی و تحلیل کنند تا پارارمترهای دقیق متناسب با نیاز قارچی که کشت می‌شود تنظیم شود.
کنترل دما، نور و رطوبت برای رشد میسلیوم
دما: در مرحله انکوباسیون، طراحی اتاق رشد با دمای کنترل شده بسیار ضروری است تا بتواند بستر را کاملا کلونیزه کند. برای این هدف باید سیستم گرمایشی و سرمایشی با کنترل دقیق در گلخانه نصب شود تا دمای ایده‌آل بدون تغییر باقی بماند.
نکته: با توجه به اینکه هر گونه از قارچ به زمان و فضای متفاوتی برای رشد نیاز دارد، مساحت فضای انکوباسیون دو تا سه برابر اتاق باردهی طراحی می‌شود.
نور: بلوک‌های در حال انکوباسیون به نور طیف قرمز نیاز دارند تا به رشد یکنواخت و متابولیسم با میسلیوم برسد.
رطوبت: رطوبت بالا در مرحله انکوباسیون بسیار مهم است . برای ایجاد رطوبت باید از رطوبت‌سازها یا تجهیزات مه پاش استفاده شود و حسگرهای مخصوص، میزان رطوبت فضا را بررسی و تحلیل کنند تا از خشک شدن یا رطوبت زیادی بستر جلوگیری شود.
تهویه: اهمیت تهویه در تولید قارچ برای این است که میسلیوم برای رشد به اکسیژن کافی نیاز دارد و همینطور باید از تجمع دی اکسید کربن در فضا جلوگیری شود.
تنظیم دقیق آب و هوا و نور برای تشکیل قارچ در مرحله باردهی
دما و رطوبت
در مرحله باردهی، حفظ تعادل دقیق دما و رطوبت در فضا بسیار مهم است. در این مرحله معمولا دمای محیط نسبت به مرحله انکوباسیون باید کمی پایین‌تر باشد تا میسلیوم زایشی شده و قارچ‌ها تشکیل شوند. رطوبت بالا (85 تا 95 درصد) برای جلوگیری از خشک شدن سطح قارچ و رشد آن اهیمت بالایی دارد. برای ایجاد این شرایط عموما از مه پاش و حسگرهای کنترل رطوبت محیط استفاده می‌شود.
تاثیر نور در باردهی
قارچ‌ها برای فتوسنتز به نور نیاز ندارند، اما بیشتر گونه‌ها برای آغاز باردهی به نور نیاز دارند و نور موجب رشد آنها می‌شود. نورپردازی در این مرحله باید با شدت قابل تنظیم طراحی شود تا چرخه‌ی طبیعی روز و شب در محیط شبیه سازی شود. این نور باید پخش شده و غیرمتمرکز باشد تا موجب ایجاد حرارت موضعی نکند و بستر کشت خشک نشود.
تاثیر تهویه هوا در باردهی
جریان هوای محیط در مرحله باردهی اگر دچار اختلال یا رکود شود، رشد قارچ‌ها نامنظم و احتمال بروز آلودگی قارچی وباکتریایی بالا می‌رود. در مقابل اگر جریان هوا منظم باشد، قارچ‌ها رشد همگن دارند و قارچ‌های رقیب و کپک در آنها رشد نمی‌کند.
اتوماسیون و کنترل هوشمند
در مراحل انکوباسیون و باردهی، وجود سیستم‌های کنترل خودکار دما، رطوبت و co2 از اهمیت بالایی برخودردار است. نصب تجهیزاتی برای ثبت مداوم شرایط آب و هوایی، به مدیریت گلخانه کمک می‌کند تا شرایط آب و هوایی را برای مجموعه پایدار نگهدارد و در صورت لزوم، برای جلوگیری آسیب و خرابی اصلاحاتی را اعمال کند.
مسیر بهینه پرورش قارچ، از طراحی تا برداشت موفق
پرورش قارچ یکی از کسب و کارهای حوزه کشاورزی است که با طراحی اصولی و هوشمند به یک منبع درآمد سودآور تبدیل شده است. همانطور که در این مطلب بررسی کردیم، موفقیت در تولید قارچ گلخانه‌ای تنها به کیفیت اسپان، بستر کشت بستگی ندارد و طراحی سالن، استفاده از تجهیزات گرمایش، سرمایش، تهویه، کنترلرهای رطوبت و نورپردازی مهندسی شده تعیین کننده کیفیت محصولی برداشت شده هستند.
بهتر است بگوییم، پرورش قارچ در گلخانه حاصل ترکیب دانش فنی و کشاورزی، طراحی مهندسی شده و استفاده از تجهیزات دقیق در نقاط درست سالن است.
